Türkiye’nin koalisyon tarihi- 1

Türk Siyasal Yaşamında 1961 Sonrası Bir Olgu; Koalisyonlar Bu yazı dizisinde “Türk Siyasal Yaşamında Koalisyon” (3. Baskı BigBang, Mayıs 2015...

Türk Siyasal Yaşamında 1961 Sonrası Bir Olgu; Koalisyonlar

Bu yazı dizisinde “Türk Siyasal Yaşamında Koalisyon” (3. Baskı BigBang, Mayıs 2015, Ankara) adlı eserimden yararlanarak Türkiye’nin koalisyon tarihçesini anlatacağım. Yazı dizisinin bir koalisyon hükümeti öngünlerindeki Türkiye’ye ışık da tutacağını düşünüyorum.

Türkiye’de çok partili parlamenter demokratik yapının başlangıcı 1946 olmakla birlikte, iki partili sistemde koalisyonların gündeme gelmesi olanaksızdı. 27 Mayıs İhtilali sonrasında gerçekleştirilen ilk genel seçimlere katılan dört partiden hiçbiri Millet Meclisi’nde salt çoğunluğu sağlayarak tek başına hükümet kurabilecek çoğunluğa erişememişti.

TÜRKİYE KOALİSYONLA TANIŞIYOR

İşte bu, yepyeni bir durum demekti. Süngünün gölgesindeki sandıktan çıkan sonuç kimseyi tatmin etmediği gibi, “ortak hükümet” seçeneği de kuşkuyla karşılanmaktaydı. Şunun şurasında 15 yıllık ömrü olan çok partili rejim şimdi de koalisyon hükümeti ile karşı karşıyaydı. Üstelik, konjonktür askerlerle sivillerin, yani hükümetin uyumlu olmasını zorunlu kılıyordu.

Milli Birlik Kurulu, Silahlı Kuvvetler Birliği’nin sıcak nefesini ensesinde hissediyordu; kendi inisiyatifi dışında yeni ve hiyerarşik bir askeri darbenin eli kulağındaydı. Bu koşullarda, Türkiye koalisyonla tanıştı. CHP ve AP, İnönü’nün başkanlığında ilk ortak hükümeti kurdular. (O zaman “koalisyon” denmiyordu henüz, “ortak hükümet” deniliyordu)

1961’deki ilk koalisyondan 3 Kasım 2002 seçimlerine kadar devam eden son koalisyona kadar, ara rejim dönemleri dışında tam 15 kez koalisyon hükümetleriyle yürüyen parlamenter demokrasinin 22 yılı koalisyonlarla geçti. Bu da parlamenter sistem içinde koalisyonların da ciddi bir seçenek olduğunu ortaya koymaktadır.

Bazıları ‘istikrar’ adına koalisyon hükümet biçimini ısrarla karalasa da, koalisyonlar döneminde ekonominin batmadığını, hatta son AKP tek parti hükümetlerinin bile son dönemindeki büyüme ortalamasının oldukça üzerinde kaldığının altını rakamlar çizmektedir.

KOALİSYON DA TEK PARTİ İKTİDARI GİBİ BİR HÜKÜMET BİÇİMİ

Koalisyon, parlamenter demokrasilere özgü bir olgudur. Seçim sistemleri ile koalisyon arasında da bir etkileşim söz konusudur. Genelde, iki büyük partiyi esas alan, ancak daha sonra bu partilerin doğurganlığıyla çatırdayan sistemde ortaya çıkmaktadır koalisyonlar. Ülkemizde de CHP-DP ikili sistemi çatırdamış; doğuran iki partiden birçok parti ortaya çıkmıştır.

Cumhuriyet tarihi, çok partili rejime geçildikten sonra yukarıda da değindiğimiz gibi koalisyonla ilk kez 27 Mayıs’tan sonra tanışmıştır. 1950’ye kadar süren 27 yıllık CHP tek parti döneminin-iktidarının ardından 10 yıl da çok partili dönemde DP iktidarına yönelen Türkiye, 1961 seçimleri sonrasına kadar koalisyon kavramına yabancı kalmıştır. Restorasyon ortamında, Kurucu Meclis çalışmalarının ve yeni anayasanın halkoyu ile kabulünün ardından 15 Ekim 1961’de yapılan genel seçimlerde hiçbir parti hükümeti oluşturacak çoğunluğa erişemeyince, zamanın Cumhurbaşkanı Gürsel, Meclis’te en büyük grubu oluşturan CHP Genel Başkanı İsmet İnönü’ye hükümeti kurma görevini vermiştir.

BİRBİRİNE EN ZIT İKİ PARTİ

Herkes şaşkındır. 27 yıllık CHP tek parti ve 10 yıl süren DP döneminden sonra gelen 27 Mayıs İhtilali ve cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hükümeti… Artık, Türk siyasal yaşamı yepyeni bir kavram ile tanışmaktadır: Koalisyon!.. Üstelik birbirine zıt iki parti kurmaktadır koalisyonu; CHP ile kapatılan DP’nin ardılı olan AP.

ÜÇ KOALİSYON DÖNEMİ; 1961-1965, 1974-1979, 1999-2002

1965 seçimlerine kadar dört koalisyonla yönetilen Türkiye, 1970’lerde de dört koalisyona sahne olmuştur. 12 Eylül 1980’deki askeri darbeden sonra yürürlüğe giren yasalar koalisyona geçit vermemek yaklaşımıyla düzenlenmiş, 2,5 partili bir sistem öngörülmüştür. Cunta, ‘istikrar’ istemekte, bu yüzden her kurulmak istenen partiye izin vermemektedir.

1990’lı yıllar ise koalisyonların her çeşidinin birbirini izlediği, hemen her partinin dolaysız ya da dolaylı olarak hükümetlere katıldığı bir dönem olmuştur.

1961-1965 arasındaki ilk üç koalisyon hükümetini İsmet İnönü, dördüncüsünü de AP listesinden bağımsız senatör olan Prof. Suat Hayri Ürgüplü kurmuştur. 1965 ve 1969 seçimleri AP’yi tek başına iktidara taşımış;12 Mart Muhtırası ve ara rejim ardından gelen 1973 seçimleri ise Bülent Ecevit başbakanlığındaki beşinci koalisyonu, CHP-MSP ortak hükümetini gündeme getirmiştir. Onu, Süleyman Demirel’in başbakanlığında kurulan ve kamuoyunda 1. MC ve 2. MC hükümetleri olarak isimlendirilen altıncı ve yedinci koalisyon hükümetleri izlemiştir. 70’lerin son koalisyonu ise yine Ecevit’in kurduğu; CHP’nin CGP, DP ve AP’nden ayrılan bağımsız grupla bir araya geldiği sekizinci koalisyondur.

12 Eylül ara rejimi ve 1983-1991 yılları arasındaki ANAP döneminin ardından Türkiye,

1991’den 3 Kasım 2002 seçimlerine kadar aralıksız olarak koalisyon hükümetleri ile yönetilmiştir. En uzun ömürlü koalisyonlar ise, 24 Aralık 1995 seçimlerine kadar bir parlamento dönemi boyunca süren SHP (CHP)-DYP “merkez sağ-merkez sol” koalisyonu ile

18 Nisan 1999 seçimlerinden 3 Kasım 2002 seçimlerine kadar yine bir parlamento dönemi boyunca görevde aralıksız olarak kalan Anasol-M koalisyonudur.

24 Aralık 1995 seçimleri hiçbir partinin çoğunluğu sağlayamaması bir yana, oldukça parçalı bir siyasal görünüm ortaya çıkarmıştır. Bu meclis aritmetiği koalisyonları kaçınılmazlaştırmıştır. Başka bir tanımla, ülkemiz artık “İtalyavari” bir sürece girmiş gibidir.

Gerçekten de, 18 Nisan 1999 seçimleri de üç partili bir koalisyon sonucunu doğurmuştur. Birinci parti olan DSP ancak yüzde 22 oy alabilmiştir. Beş parti ile oluşan TBMM, 2002 sonbaharında dokuz partiye sandalye dağıtır hale gelmiştir. Meclis aritmetiği alt-üst olmuş, üç buçuk yıl sonra bir erken seçim gündeme gelmiştir.

Parlamenter demokratik sistem ve onun temel unsuru olan siyasal partiler ve seçmen, artık koalisyonları dikkate almaktadır. Bütün kötülüklerin anası olarak görülen koalisyonlar imajı gerilerde kalmıştır.

3 Kasım 2002 seçimleri bir tek parti iktidarını, AKP’yi işbaşına getirse de, bunun da dönemsel olduğu, uzasa da yeniden koalisyonlar döneminin açılacağı 7 Haziran 2015 genel seçim sonuçlarıyla ortaya çıkmıştır. Seçmen “parlamenter demokrasi” ve yeniden “koalisyon” demiştir.

1961-2002 ARASINDA 15 KOALİSYON HÜKÜMETİ

1961 seçimleri ile birlikte Türk siyasal yaşamında ortaya çıkan yeni bir olgu olan koalisyonlar, üç ana başlık altında değerlendirilebilir: Birinci (60’lı yıllar), İkinci (70’li yıllar), Üçüncü Koalisyonlar Dönemi (90’lardan 2000’lere). Görüldüğü gibi, 80’leri 12 Eylül’ün ve hemen sonrasının özel koşullarından dolayı atlayan koalisyonlar, DP iktidarı dışında çok partili dönemin hemen hemen tamamına damgasını vurmuştur.1965’in ikinci yarısındaki AP hükümetleri ile 12 Eylül Yönetimi sonrasının ANAP hükümetleri adeta istisnai bir durum oluşturmuştur. Başka bir deyişle,1960 sonrasındaki siyasal süreci üçe ayırırsak; ara rejim dönemleri, tek parti hükümeti dönemleri ve koalisyon dönemleri; yaklaşık 22 yıl ile koalisyon dönemlerinin öne çıktığı görülecektir.1960’tan 2002 Kasımı’na kadar yaklaşık 41,5 yılın yarısından fazlası koalisyon hükümetleri ile geçmiştir. Yaklaşık 7 yıl ara rejimlerle, daha doğrusu ‘Silahlı Kuvvetler Partisi’ hükümetleri ile yönetilen Türkiye’de tek parti hükümetleri dönemi yaklaşık 13 yıl ile sınırlıdır. Bu üç koalisyon dönemine tek tek ayrıntılarıyla girmeden önce, Türk siyasal yaşamındaki koalisyon hükümetlerinin kronolojik bir listesine göz atalım:

1) 26. Hükümet; 8. İsmet İnönü Hükümeti: 20.11.1961-25.6.1962

2) 27. Hükümet; 9. İsmet İnönü Hükümeti: 25.6.1962-25.12.1963

3) 28. Hükümet; 10. İsmet İnönü Hükümeti: 25.12.1963-20.2.1965

4) 29. Hükümet; Suat Hayri Ürgüplü Hükümeti: 20.2.1965-7.10.1965

5) 37. Hükümet; 1. Bülent Ecevit Hükümeti: 26.1.1974-17.11.1974

6) 39. Hükümet; 4. Süleyman Demirel Hükümeti: 31.3.1975-21.6.1977

7) 41. Hükümet; 5. Süleyman Demirel Hükümeti: 21.7.1977-5.1.1978

8) 42. Hükümet; 3. Bülent Ecevit Hükümeti: 5.1.1978-12.11.1979

9) 49. Hükümet; 7. Süleyman Demirel Hükümeti: 21.11.1991-25.6.1993

10) 50. Hükümet; 1. Tansu Çiller Hükümeti: 25.6.1993-5.10.1995

11) 52. Hükümet; 3. Tansu Çiller Hükümeti: 30.10.1995-6.3.1996

12) 53. Hükümet; 2. Mesut Yılmaz Hükümeti: 6.3.1996-28.6.1996

13) 54. Hükümet; Necmettin Erbakan Hükümeti: 28.6.1996-30.6.1997

14) 55. Hükümet; 3.Mesut Yılmaz Hükümeti: 30.6.1997-11.1.1999

15) 57. Hükümet; 6.Bülent Ecevit Hükümeti: 28.5.1999-3.11.2002

Türkiye’deki koalisyonların tarihçesini bundan sonraki bölümlerde farklı koalisyonların ayrıntılarıyla sürdüreceğiz.

M. Ayhan Kara

Odatv.com

arşiv